Hoe je brein je kan beetnemen (vooral als het op herinneringen aankomt!)
Je brein als harde schijf, die alles wat we meemaken veilig opslaat en bewaart: dat zou handig zijn. Maar in werkelijkheid is ons geheugen minder betrouwbaar dan we denken…
Een vriendin vertelde laatst over een uitstap die ze ooit in Italië maakte met haar lief. Die had geen idee waar ze het over had. “Jawel, Pieter”, zei ze. “We hebben toen het Teatro del Silenzio bezocht en het was toen zo warm.” Het deed nog altijd geen belletje rinkelen bij Pieter, tot uit de groep vrienden haar ex-lief zijn hand opstak: “Euh, jij bent daar wel degelijk geweest, maar niet met Pieter, maar met mij.”
Herinnering of hersenspinsel?
Hoe kon mijn vriendin zo fout zijn? Wel, dat is eigenlijk niet zo moeilijk. Ons menselijk brein stelt ons in staat om veel te onthouden, maar dat bewaarsysteem is niet feilloos. Ons geheugen is geen ordelijke bibliotheek of archiefkast waarin al onze herinneringen netjes opgeslagen zitten.
De Nederlandse psycholoog Douwe Draaisma, die al jaren onderzoek doet naar het menselijk geheugen, heeft het liever over ‘een dampend regenwoud’ waarin herinneringen over elkaar heen groeien, woekeren en afsterven. “Ons geheugen is inderdaad voortdurend in beweging”, zegt ook professor Steven Laureys, neuroloog aan de Universiteit van Luik en auteur van ‘Ons briljante brein’.
Professor Steven Laureys: “Het brein is een levend orgaan, een netwerk van miljarden hersencellen die duizenden vertakkingen hebben en met elkaar communiceren. Er is al veel onderzoek gedaan naar het menselijk geheugen, maar hoe het precies werkt, is nog steeds een groot mysterie. Wat we wél weten, is dat het geen digitaal apparaat is dat alles nauwkeurig opneemt en bewaart. Wanneer je een gesprek of een filmpje opneemt met je telefoon en dat afspeelt, zal dat elke keer opnieuw net hetzelfde zijn. Onze herinneringen daarentegen zijn een benadering van wat we meegemaakt, gehoord of gezien hebben, maar nooit helemaal juist.”
Van gele naar blauwe sweater
Simpel gezegd: onze herinneringen zijn niet altijd even betrouwbaar – of toch minder betrouwbaar dan we zelf denken. “Herinneringen zijn heel dynamisch”, legt professor Laureys uit. “Telkens als we een herinnering ophalen of ze aan iemand vertellen, veranderen er kleine details. We voegen iets toe, er valt iets weg,… Ons brein slaat een aangepaste versie van die herinnering op. De gaten die ontstaan, vullen we onbewust zelf in. Zo gaan herinneringen een eigen leven leiden.”
Gevolg: de laatste versie van een herinnering in je geheugen kan grondig verschillen van de feitelijke gebeurtenis. Een glas dat je als kind van tafel stootte wordt een vaas, die gele lievelingstrui verandert ongemerkt in een blauwe. Het is een onbewust proces. En de kans dat je de oorspronkelijke herinnering ooit nog foutloos zult ophalen, is klein.
Professor Steven Laureys:
“Telkens als we een herinnering ophalen of ze aan iemand vertellen, veranderen er kleine details. We voegen iets toe, er valt iets weg,… Zo gaan herinneringen een eigen leven leiden”
“Herinneren gaat niet enkel over onthouden, maar ook over vergeten”, zegt professor Laureys. “Je kunt nu eenmaal niet alles onthouden, dat zou te veel zijn voor onze hersenen. Eigenlijk maakt ons brein voortdurend de keuze: wat wil ik bewaren en wat niet? Wat is voor mij belangrijk? Emoties spelen daarbij een grote rol. De sterkste en meest gedetailleerde herinneringen over je eigen leven zijn vaak emotionele gebeurtenissen, zoals een bevalling of een trouwdag. Die zijn meestal helderder en hebben meer details dan onze herinneringen rond ‘neutrale’ gebeurtenissen. Ook momenten waarop je te horen krijgt over een wereldschokkende gebeurtenis, zoals de dood van president Kennedy of de aanslagen op de Twin Towers, staan meestal scherp in ons geheugen gegrift.”
Ik heb gelijk! Nee ik!
Herinneringen delen we ook met andere mensen. Maar dat wil daarom niet zeggen dat onze eigen herinnering aan een bepaalde gebeurtenis één op één overeenstemt met die van een ander die er toen ook bij was.
Lezeres Charlotte (29): “Zeven jaar geleden hebben mijn man en ik elkaar leren kennen op café in Leuven, waar we allebei studeerden. We raakten aan de praat en op het einde van de avond hebben we telefoonnummers uitgewisseld. Ik ben er zeker van dat hij als eerste naar mijn nummer gevraagd heeft, terwijl hij net het omgekeerde beweert. Daar kunnen we soms echt over bekvechten: we zijn allebei zeker van ons gelijk.” Dezelfde dag, hetzelfde café, dezelfde ontmoeting, en toch een ander verhaal bij de twee mensen die erbij waren.
Lezeres Charlotte:
“Ik ben er zeker van dat mijn man zeven jaar geleden als eerste mijn nummer gevraagd heeft, terwijl hij net het omgekeerde beweert. We kunnen daar echt over bekvechten!”
“Heel normaal”, zegt professor Laureys. “Als je weet hoe sterk je éígen herinneringen in de loop der jaren veranderen, moet je niet verbaasd zijn dat jouw herinneringen verschillen van die van je man, vrienden of familie. Ons brein maakt een eigen interpretatie van de werkelijkheid. Je herinneringen worden gekleurd door je eigen verleden, door weer andere herinneringen,… Het is goed om je van dat verschil bewust te zijn, want het is een gemakkelijke bron van ergernis of misverstanden.”
Wie gelijk heeft over die eerste avond op café, zal Charlotte dus nooit weten. Eindeloos discussiëren heeft dan ook weinig zin. “We zouden beter wat kritischer zijn voor onze eigen herinneringen”, vindt professor Laureys. “Besef dat anderen heel andere beelden in hun hoofd kunnen hebben. Zeg liever ‘ik herinner het me zo’ dan ‘zo was het’.”
‘Valse herinneringen’, ze bestáán
Als ons brein inderdaad een regenwoud is, hangt er dus vaak een dikke mist. Want hoe hard we ook ons best doen om iets te onthouden, het zal nooit helemaal juist zijn. Dat kan heel ver gaan: soms kun je ronduit valse herinneringen hebben. Je kunt zo vaak naar een oude familiefoto kijken dat het lijkt alsof je zélf mee op die kermismolen zat met je oudere broer of zus – hoewel jij toen als baby in de kinderwagen lag.
“We kunnen ons dingen herinneren die we nooit meegemaakt hebben”, zegt professor Laureys. “Als je maar hard genoeg denkt dat iets gebeurd is, zul je dat ook daadwerkelijk gaan geloven. Hoe meer je die ‘pseudoherinnering’ gaat oproepen, hoe sterker ze zal worden.”
Dergelijke valse herinneringen ontstaan niet alleen vanuit je eigen verbeelding. Ze kunnen ook ‘ingeplant’ worden door iemand anders. “Ik zou valse herinneringen kunnen zaaien in jouw geheugen, zodat je je dingen herinnert die nooit plaatsgevonden hebben”, zegt professor Laureys. “In een bekend psychologisch onderzoek van de Nieuw-Zeelandse psychologe Deryn Strange kregen kinderen foto’s te zien van zichzelf. Daartussen zaten ook enkele gemanipuleerde foto’s, waaronder een foto van henzelf in een luchtballon. Een groot deel van de kinderen beschouwde de foto als waargebeurd, en begon zelfs een heel verhaal te vertellen over de bewuste ballonvlucht. Zeer tricky, maar ons brein is nu eenmaal gemakkelijk om de tuin te leiden.”
Professor Steven Laureys:
”We kunnen ons zelfs dingen herinneren die we nooit meegemaakt hebben. Als je maar hard genoeg dénkt dat iets gebeurd is, zul je dat ook daadwerkelijk gaan geloven”
Wie denkt ‘daar trap ik niet in’ onderschat de kracht van ons brein. “De ene zal er wat gevoeliger voor zijn dan de andere, maar niemand is er immuun voor. We kunnen ons allemaal bij de neus laten nemen, geloof me.”
Valse herinneringen die vanuit je eigen verbeelding ontstaan zijn geen ziekte of afwijking, of typisch voor mensen met een rijke fantasie: iedereen heeft ze of kan ze krijgen. Het lastige is dat ze moeilijk te onderscheiden zijn van échte herinneringen. “Ik heb het zelf meegemaakt toen ik in de Verenigde Staten betrokken was bij een ongeval met mijn wagen”, zegt professor Laureys. “Er kwam een man naar me toegelopen die alles gezien had en zei dat de bestuurder die in fout was van links kwam. Op camerabeelden achteraf bleek dat hij van rechts kwam. Die ooggetuige had niet gelogen of de feiten bewust verdraaid, zijn herinnering klopte gewoon niet.”
In rechtszaken of tijdens politieverhoren kan dit soort onjuiste informatie – ook al is het onbedoeld – gevaarlijk worden, beaamt professor Laureys. “Genoeg onderzoek toont aan hoe onbetrouwbaar ons geheugen kan zijn, dus moeten we ook rekening houden met de kans op onbetrouwbare getuigenissen – niet omdat mensen ons iets willen voorliegen, maar omdat het verkeerd staat ingeprent. Gelukkig zijn steeds meer rechters, advocaten en psychologen zich daarvan bewust.”
Kunnen we ze ook wissen?
Je kunt ze opslaan, veranderen én dus ook bijmaken. Maar kun je herinneringen ook wissen?
“Die gedachte komt van Sigmund Freud, de grondlegger van de psychoanalyse”, legt professor Laureys uit. “Hij was ervan overtuigd dat mensen traumatische gebeurtenissen naar hun onderbewustzijn kunnen verdringen. Die kunnen later weer naar boven komen, maar honderd procent zekerheid over de juistheid ervan zul je nooit hebben. Is het écht zo gebeurd zoals je je plots opnieuw meent te herinneren? Is het een échte herinnering die terug naar boven komt, of heeft die gebeurtenis nooit plaatsgevonden?”
In rechtszaken rond bijvoorbeeld seksueel misbruik kan dat grote gevolgen hebben. De Amerikaanse psychologe Elizabeth Loftus, gespecialiseerd in het menselijk geheugen, heeft het in een veelbekeken TED talk (dat zijn video’s waarin wereldvermaarde experts spreken over opvoeding, de zakenwereld, technologie,…) over een volwassen vrouw die haar moeder beschuldigde van seksueel misbruik, gebaseerd op verdrongen herinneringen. Loftus was achterdochtig; ze vermoedde dat de moeder onschuldig was en vond uiteindelijk informatie die haar daarvan overtuigde.
Ook de dochter zelf begon jaren later te twijfelen aan haar eigen herinneringen. In verschillende artikels die Loftus over de zaak schreef, waarschuwt ze voor therapeutische technieken die dit soort verdrongen herinneringen naar boven halen en door de rechtbank als bewijsmateriaal worden beschouwd. “We moeten daar inderdaad voorzichtig mee zijn, zowel bij slachtoffers als bij verdachten”, zegt professor Laureys. “Een techniek als hypnose kan helpen, maar het is geen magisch hulpmiddel dat je tot de waarheid kan leiden. Ook dat is iets waar rechters en deskundigen alert voor moeten zijn.”
We zijn geen robots
Vervormde herinneringen, verhalen over luchtballonnen waar je nooit in gezeten hebt, traumatische gebeurtenissen die gewist worden uit je brein: ons geheugen kan ons flink misleiden, zoveel is duidelijk. Maar ongerust hoeven we ons daar niet om te maken, zegt professor Laureys. Zolang we ons maar bewust zijn van die mogelijke en vooral zeer ménselijke fouten.
“We zijn geen robots die alles zomaar opslaan. Kijk maar naar hoeveel moeite het sommige kinderen kost om iets vanbuiten te leren. Je kunt dat als een beperking zien, maar eigenlijk is het net een kracht dat ons menselijk brein niet perfect is. In tegenstelling tot digitale apparaten hebben wij emoties. Dankzij de biologische gebreken van ons brein kunnen wij creatief en vindingrijk zijn, en zaken zoals poëzie en kunst maken en waarderen. Dat moeten we omarmen. Ons brein is briljant en maakt dat we uniek zijn. Dat het ons ook kan bedriegen, moeten we erbij nemen.”
Meer lezen hierover?
Ons briljante brein van Steven Laureys, € 22,50 bij Borgerhoff & Lamberigts
Tekst: Lien Lammar. Beeld: Getty Images
Lees ook:
- VIDEO: Mensen met jongdementie spreken herinneringen voor later in
-
Dít is waarom moeders hun kind soms bij de verkeerde naam noemen