Een lesje in hormonen: wat moet je allemaal weten?

Van groeien tot zwanger raken: hormonen sturen zowat alle belangrijke processen in je lichaam aan. Fantastische stofjes dus, behalve als ze uit balans raken.

1. Baby op komst

Wat doen je hormonen?

Bij een zwangerschap verandert je hormoonhuishouding grondig. Bovendien reageert iedere vrouw anders op die hormoonschommelingen. Een zwangerschap kan daarom voor de ene vrouw de hemel zijn en voor de andere de hel.

• De eerste zestien weken voert het hCG-hormoon de boventoon. Dit hormoon komt los zodra het embryo zich heeft ingenesteld in de baarmoeder. Het zorgt ervoor dat de prille zwangerschap in stand blijft en dat het embryo zich kan ontwikkelen. Het is ook het hormoon dat misselijkheid kan veroorzaken.
• Na zestien weken neemt het hCG-hormoon af en neemt progesteron het over. De voornaamste kwaliteit van dit hormoon is dat het verslappend werkt, zodat de baarmoeder niet gaat samentrekken. Nadeel van dit hormoon is dat het kan leiden tot aambeien, verstopping en bloedend tandvlees.
• Tegen het einde van de zwangerschap krijgen oestrogenen de bovenhand. Oestrogeen zorgt voor de aanmaak van nieuwe bloedvaten, stimuleert de groei van de baarmoeder en zorgt voor de ontwikkeling van melkklieren. Ook wordt de baarmoeder gevoeliger voor prikkels en trekt ze steeds meer samen.

Wat met klachten?

Er zijn verschillende manieren om zwangerschapskwaaltjes te verminderen, variërend van het drinken van gemberthee tot een klein hapje eten voor je opstaat. Verder is belangrijk: neem veel rust en vermijd stress. De wetenschap dat het overgaat en dat het er nu eenmaal bij hoort, hoe vervelend ook, helpt natuurlijk het allerbest.

Daar is de babyblues

50 tot 80 procent van de vrouwen heeft drie tot vijf dagen na de bevalling last van de babyblues: hoofdpijn, slaapproblemen, stemmingswisselingen, prikkelbaarheid en onverklaarbare huilbuien. Over de oorzaken bestaat nog geen volledige duidelijkheid, maar wel zeker is dat kraamtranen deels hormonaal zijn. Tijdens een zwangerschap doen oestrogenen – hormonen die een mentale boost geven – hun werk in je lijf, maar in de uren na de bevalling zakken hun concentraties abrupt en pijlsnel. Niet verwonderlijk dus, dat je emoties even helemaal uit balans gaan. Na twee weken zou de babyblues vanzelf moeten verdwijnen. Is dat niet het geval, dan zou het sombere gevoel kunnen overgaan in een postnatale depressie. Wees daarom alert en praat erover met je omgeving.

2. Al gehoord van hormoonverstoorders?

Bepaalde chemicaliën bootsen de van nature in ons lichaam aanwezige hormonen na of blokkeren de werking daarvan; we noemen ze daarom hormoonverstoorders. Ze zitten o.a. in alledaagse producten zoals tandpasta, haarspray, kleding, speelgoed, elektronica, shampoo… Uit onderzoek blijkt dat de effecten van deze hormoonverstoorders erg afhankelijk zijn van het moment waarop je eraan wordt blootgesteld. Met name tijdens een zwangerschap mijd je ze beter, omdat ze inwerken op de groei en ontwikkeling van de baby in de baarmoeder. Enkele tips om er zo veel mogelijk van weg te blijven:

• Zet je ramen open, minstens twee keer per dag 10 minuten. Frisse lucht kan zo binnen, schadelijke stoffen buiten.
• Verwijder stof minstens een keer per week en poets zo veel mogelijk met water en een eenvoudige allesreiniger. Lees de verpakking en kies het liefst voor ecologische schoonmaakproducten.
• Lees het etiket va schoonmaakmiddelen.Goed zijn biologische producten, producten met een EU eco-label (een blauw logo met groene bloem) en antibacteriële, parfum- en parabenenvrije producten. Ook baby- en kinderkleding met een keurmerk is aangewezen.
• Gebruik geen medicijnen op eigen houtje.Of natuurlijke geneesmiddelen of voedingssupplementen, tenzij op doktersadvies.
• Vermijd haarverf.
• Was groente en fruiten keukengerief dat je voor de eerste keer gebruikt.
• Warm eten in de microgolfop in glas of porselein.
• Was nieuwe kleding, handdoeken en beddengoedvoor je ze een eerste keer gebruikt om het teveel aan chemicaliën te verwijderen.
• Koop speelgoed met een CE-merk.
  Bron: Brochure “Bescherm uw baby, vermijd hormoonverstoorders” van Gezinsbond.

3. Een woelige periode: de overgang

De meeste vrouwen hebben vier à zes jaar last van hun overgang. Daarna gaan de klachten over.

Wat doen je hormonen?

In de westerse wereld komen vrouwen gemiddeld tussen hun 45ste en 55ste in de overgang. Vaak worden de termen ‘overgang’ en ‘menopauze’ door elkaar gebruikt, maar de menopauze duurt in feite één dag, namelijk de dag waarop je als vrouw twaalf maanden niet ongesteld bent geweest. De overgang is de hele periode voor en na dat moment: de overgang van vruchtbaarheid naar onvruchtbaarheid, waarin je menstruatie onregelmatiger wordt en je allerlei klachten krijgt.

Die ontstaan doordat je hormonen flink schommelen. Je lichaam produceert steeds minder oestrogeen, waardoor de menstruatie uiteindelijk uitblijft. Tijdens die overgang, maar vooral na de menopauze krijg je er last van. De meest gekende problemen zijn opvliegers en nachtelijk zweten, hartkloppingen en stramme gewrichten, maar ook dunner en gevoeliger vaginaslijmvlies, hoofdpijn, slaapproblemen en stemmingswisselingen. Bij de meeste vrouwen houden de klachten vier à zes jaar aan, een kleine groep heeft tien jaar of meer last.

Wat met klachten?

Sommige vrouwen merken amper iets, anderen hebben zoveel last van menopauzeklachten dat het hun dagelijkse leven hindert. Hoe erg je klachten zijn, is dus erg individueel. Toch zijn er een aantal beïnvloedende factoren. Je gewicht, bijvoorbeeld: zware vrouwen hebben gemiddeld iets minder last. Stress kan de klachten dan weer verergeren, net als voeding (alcohol en gekruid eten).

De start van de overgang wordt vooral door genetische factoren bepaald. Maar ook roken speelt een rol: het kan de overgang tot wel twee jaar vervroegen. Het moment waarop je zwanger was, heeft dan weer geen invloed op de overgang – iets wat wel vaak wordt gedacht.

Hoe zit het met hormoontherapie?

Prof. dr. Herman Depypere: “De risico’s van hormoontherapie moeten genuanceerd worden. Voor vrouwen die heel veel last hebben, wegen ze niet op tegen de voordelen”

3 op de 5 vrouwen hebben zulke ernstige overgangsklachten dat hun dagelijkse leven er flink onder lijdt. Ze slapen bijvoorbeeld chronisch slecht, hebben veel (heftige) opvliegers en hartkloppingen, voelen zich uitgeput en belabberd en functioneren minder goed op hun werk. Hormoontherapie kan dan uitkomst bieden: je krijgt extra oestrogeen voorgeschreven om de daling op te vangen en zo je klachten te verminderen. Dat gebeurt altijd in overleg met de arts en kan in de vorm van pillen, pleisters of een gel. Aanvullend krijg je ook progesteron.

Hoewel hormoontherapie erg efficiënt is, is het helemaal niet ingeburgerd: slechts tien procent van de Vlaamse vrouwen in de menopauze maakt er gebruik van. Er hangt dan ook nog veel angst en onzekerheid rond, omwille van vermeende gezondheidsrisico’s. Hoe zit dat precies?

Prof. dr. Herman Depypere, gynaecoloog en hoofd van de menopauzekliniek aan het UZ Gent: “Begin jaren 2000 bracht een aantal Amerikaanse studies aan het licht dat hormoontherapie de kans op borstkanker en hart- en vaatziekten vergroot.

Onrustwekkende resultaten die de jaren nadien hebben geleid tot grondig bijkomend onderzoek. Dat leverde een aantal belangrijke nuanceringen op. Zo is er geen verhoogde kans op hart- en vaatziekten als hormoontherapie binnen de eerste tien jaar na de menopauze wordt opgestart in lage dosissen. De invloed zou daarentegen zelfs dertig procent gunstiger zijn.

Ook het verhoogde risico op borstkanker moet genuanceerd worden: dat is er, maar enkel wanneer je synthetische hormonen neemt – en die worden in Vlaanderen niet voorgeschreven. Dan nog gaat het slechts om een verhoogd risico dat gelijk is aan wanneer je twee glazen alcohol per dag drinkt of vijf kilo bijkomt: een kans van 0,7 op 1000. Neem je natuurlijke hormonen, dan is er geen verhoogde kans op borstkanker. Er zijn studies die zelfs aantonen dat de kans op borstkanker net daalt.

Een laatste belangrijk nieuw inzicht is dat hormoontherapie beschermt tegen osteoporose. Kortom, de risico’s zijn lang niet zo groot, en wegen voor vrouwen die erg veel last hebben niet op tegen de voordelen: aanzienlijk minder klachten en een veel betere levenskwaliteit.

Goede informatie is enorm belangrijk om vrouwen gerust te stellen. Er werden daarom in veel ziekenhuizen menopauzeklinieken opgericht en aan hogeschool VIVIS bestaat sinds kort ook een postgraduaat menopauzeconsulent. Wil je meer info, dan kun je een lijst met afgestudeerden terugvinden op menopauzeconsulent.be.”

4. Die paar kilootjes te veel…

Leen Steyaert: “Het stresshormoon cortisol geeft je zin in iets zoets, ook al heb je dat niet nodig”

Wat doen je hormonen?

(Over)gewicht kan uiteraard niet volledig worden verklaard aan de hand van hormonen, maar doordat ze een belangrijke rol spelen bij de spijsvertering, vetopslag, spieropbouw en het energieverbruik hebben hormonen automatisch ook invloed op ons gewicht.

Leen Steyaert, auteur van ‘Stop de rush’, laat je hormonen niet op hol brengen: “Vooral de stresshormonen cortisol en adrenaline spelen een rol. Ze maken insuline (en dus suikers of energie) vrij, zodat je zou kunnen weglopen van een gevaarlijke of stressvolle situatie. Dat is goed bij acuut gevaar, maar het zet een vicieuze cirkel in gang als je, zoals veel mensen vandaag de dag, continu gestresseerd bent. Een verhoogd cortisolniveau is gelijk aan een verhoogd insulineniveau. Dat geeft eerst zin in zoet, dan een energiedip en daardoor nog meer zin in zoet. Maar je lichaam krijgt het teveel aan suikers niet verwerkt en slaat dat op als vet.”

Wat kan helpen?

Leen Steyaert: “Zogenaamde hormoondiëten zijn deels gebaseerd op het onder controle krijgen van die suikerspiegel. Het gaat erom heel gericht voor voedingsmiddelen te kiezen die een positieve invloed hebben op je hormonen, om zo alles weer in balans te krijgen.

5. Oei, ik groei

Wat doen je hormonen?

Het menselijk hormoon somatotropine speelt een rol bij allerlei processen die te maken hebben met de groei van ons lichaam. Bij kinderen gaat het vooral om de groei in lengte, maar ook voor volwassenen blijft het groeihormoon van belang, bijvoorbeeld voor ons haar, gezonde botten, spiervorming en een goede balans tussen vet en spieren. De afgifte van groeihormoon wordt geregeld in de hersenen en gebeurt de hele dag en nacht door in wisselende hoeveelheden. Lichaamsbeweging en stress stimuleren de aanmaak van groeihormoon, en ook ’s nachts produceer je meer. In de puberteit – wanneer de fameuze groeispurt plaatsvindt – piekt groeihormoon. Vanaf je dertigste neemt de afgifte geleidelijk af.

6. Je maandelijkse cyclus

Prof. Johan Verhaeghe: “De oorzaak van PMS is hormonaal én neurologisch. Het zijn eigenlijk je hersenen die erg gevoelig zijn voor de hormonale schommelingen tijdens je cyclus”

Wat doen je hormonen?

Hoewel er nog altijd discussie is, gaan steeds meer internationale instanties ervan uit dat het premenstrueel syndroom (of PMS, een reeks symptomen die vrouwen vlak voor hun menstruatie ervaren) een echte aandoening is die beschreven en behandeld kan worden.

Prof. Johan Verhaeghe, kliniekhoofd gynaecologie en verloskunde aan UZ Leuven: “PMS in zijn pure vorm wordt gekenmerkt door twee belangrijke symptomen: je lichaam zwelt op – wat zich uit in pijnlijke borsten, buikpijn, hoofdpijn, gezwollen benen of tijdelijke gewichtstoename – en prikkelbaarheid, met moeheid, een down gevoel en soms agressie tot gevolg. Om van PMS te kunnen spreken, moeten die symptomen zich voordoen in de periode voor de menstruatie en volledig verdwijnen zodra de menstruatie voorbij is. Gedurende je cyclus moet je minstens één tot twee weken volledig symptoomvrij zijn.

De oorzaak van PMS is deels hormonaal en deels neurologisch. Het zijn eigenlijk je hersenen die erg gevoelig zijn voor de hormonale schommelingen tijdens je cyclus. De symptomen zijn daarom iets heviger bij vrouwen met een natuurlijke cyclus – wat niet wegneemt dat PMS ook voorkomt bij pilgebruikers. Hoe vaak het precies voorkomt, is moeilijk te zeggen. PMS bestaat immers in uiteenlopende gradaties en vormen. Wél komt het aanzienlijk meer voor bij vrouwen boven de vijfendertig.”

Wat met klachten?

Voeding speelt een belangrijke rol. Met voldoende calcium en vitamine B6 (dat onder meer in peulvruchten, groente, aardappelen en graanproducten zit) minderen de klachten. Bij de apotheek kun je ook kruidenmiddeltjes vragen om je symptomen op te vangen. De werking ervan is omstandig aangetoond, maar ze zijn zodanig onschuldig dat je ze gerust kunt proberen. Bij iets ergere vormen van PMS kan je arts de pil voorschrijven. Je hormonen schommelen dan minder sterk, wat de symptomen kan terugdringen. Als laatste optie kan een serotonineremmer, net omdat PMS deels in de hersenen zit.

Zitten er hormonen in ons voedsel?

Omdat hormonen van nature voorkomen in vlees, eieren en melk, kun je de productie ervan opdrijven door veel kunstmatige of natuurlijke hormonen toe te dienen. Over de gezondheidsrisico’s voor de mens bestaat nog veel discussie: het is niet helemaal duidelijk of ons lichaam eventuele hormoonoverschotten snel genoeg kan afbreken, zonder dat dit impact heeft op onze gezondheid. In de EU is het gebruik van hormonen in voedselproductie daarom uit voorzorg verboden. Met hormonen geproduceerde voedingsmiddelen mogen ook niet worden ingevoerd. In de VS en andere delen van de wereld mogen bepaalde hormonen dan weer wél worden gebruikt.
Bron: Voedingscentrum

Tekst: Marte Kaan, Marthe Van Santen, Sanne De Lee • Met dank aan: prof. dr. Herman Depypere, gynaecoloog en hoofd van de menopauzekliniek aan het UZ Gent, prof. Johan Verhaeghe, kliniekhoofd gynaecologie en verloskunde aan UZ Leuven en Leen Steyaert (siris.be)

Meer interessante artikels:

• Seks na de menopauze: zo wordt vrijen weer fijn
• Vlotter door de overgang en menopauze? Ontdek ons menopauzedossier!
• Mijn verhaal: Lieve was pas 28 toen ze in de overgang kwam

Volg ons op Facebook, Instagram, Pinterest en schrijf je in op onze nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van alle nieuwtjes!