Narcisme: wat is het en hoe ga je ermee om?

Door De Redactie

27 mei 2024

Als je het hebt meegemaakt, weet je het maar al te goed: samenleven met een narcistische partner is aartsmoeilijk. Coach Nelly De Keye en psychiater Filip Bouckaert leggen uit hoe je narcisme kunt herkennen en hoe je ermee kunt omgaan.

De experten aan het woord

Nelly De Keye is narcismecoach. Zij helpt mensen die worden geconfronteerd met narcisme in hun omgeving. Of het nu een narcistische partner is, een vriend met narcistische trekken, een ouder of een collega: narcisme weegt zwaar op de omgeving. www.narcismecoach.be

Professor Filip Bouckaert is psychiater in het Universitair Psychiatrisch Centrum KU Leuven. Hij is gespecialiseerd in ouderenpsychiatrie, angst- en stemmingsstoornissen en persoonlijkheidsstoornissen, waarvan de narcistische persoonlijkheidsstoornis er één is.

Wat is narcisme?

Psychiater Filip Bouckaert: “Een eenvoudige omschrijving van narcisme is ‘liefde voor zichzelf’. De term werd voor het eerst beschreven in de Griekse mythologie. Narcissus was een mooie jongeman die verliefd was op zijn spiegelbeeld en niet in staat was om anderen lief te hebben. Uiteindelijk werd het zijn ondergang. Net zoals je charmant, empathisch of humoristisch kunt zijn, is ook narcisme een eigenschap van mensen. Narcisme is misschien niet zo’n sympathieke karaktertrek, maar tot op bepaalde hoogte is het ook niet slecht. Het is een vorm van zelfbehoud die je vindt bij elk levend wezen.”

Wanneer wordt het een probleem?

“Het wordt een probleem als de persoon zich niet meer kan aanpassen aan de omgeving. In de psychiatrie spreken we van een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Mensen die dit hebben zijn egocentrisch, hebben grootheidsgedachten, willen constant bewonderd worden en hebben een gebrek aan inlevingsvermogen. Als de bewondering uitblijft, komt er frustratie in de plaats waardoor de persoon onberekenbaar wordt. De angst voor afwijzing maakt dat er geen echte verbindingen met andere mensen worden gemaakt: vriendschappen en relaties worden meestal uitgebuit.”

Is narcisme aangeboren, of kun je narcistisch worden?

Hoe herken je het?

Nelly De Keye: “Veel mensen in mijn praktijk ontdekken pas na vele jaren dat ze te maken hebben met een narcist. Dat is omdat die persoon net ook heel charmant en lief kan zijn. Er is een verschil tussen openlijke narcisten en verborgen narcisten. Een openlijke narcist is Trump, iemand die niet kan verbergen hoe geweldig hij zichzelf vindt. Een verborgen narcist is veel gevaarlijker: dat is iemand die zijn of haar imago naar de buitenwereld in stand houdt, maar privé de ware aard laat bovenkomen. Die persoon zal het gedrag aanpassen naargelang de omstandigheden, als een kameleon. Als je ziet dat er ander gedrag gesteld wordt als je alleen bent, moet de alarmbel afgaan.”

Vijf alarmsignalen

Nelly De Keye onderscheidt vijf signalen waaraan je kunt merken dat er sprake is van narcisme:

Energielek. “Of je nu een professionele of een persoonlijke relatie hebt met een narcist, het is een energielek. De andere heeft continu bevestiging nodig en jij moet die geven, zonder dat je er iets voor terugkrijgt.”
De onvoorspelbaarheid en de onberekenbaarheid. “Je weet nooit welke persoonlijkheid je zult te zien krijgen. Het ene moment is hij of zij lief, het andere moment word je uitgescholden. Heel typisch zijn de onverklaarbare woedeaanvallen die volgen na een kleinigheid. Dat komt omdat ze gefrustreerd zijn, want ze beseffen dat ze iets missen. Gevolg: je wordt gekleineerd zodat de andere zich groter kan voelen, je wordt onzeker gemaakt en begint te twijfelen aan jezelf.”
Geen jaloezie, maar afgunst. “De narcistische persoon is afgunstig, wat nog een stap verder gaat dan jaloezie. Als je jaloers bent op een jurk van een vriendin, gun je haar dat geluk. Als je afgunstig bent, probeer je dat geluk kapot te maken door bijvoorbeeld te zeggen dat je de jurk niet mooi vindt.”
De slachtofferrol als wapen. “Als iemand met narcisme niet krijgt wat hij of zij wil, dan neemt die een slachtofferrol aan. Daar zijn ze heel goed in: ze doen niets om uit die slachtofferrol te geraken, maar krijgen wel weer de aandacht die ze willen.”
De ene leugen na de andere. “Een narcist is een pathologische leugenaar. Ook als het niet nodig is. Er worden leugens verteld om verwarring te zaaien, om een imago hoog te houden of gewoon om controle te houden.”

Lees welke soorten narcisme bestaan

Wat is de oorzaak?

Professor Bouckaert: “In het ontstaan van een persoonlijkheidsstoornis spelen er altijd verschillende factoren een rol:

Ten eerste is er de persoonlijkheidsontwikkeling. Iemand die een jeugdtrauma heeft meegemaakt, zoals opgroeien in een familie met veel ruzie of misbruik, loopt meer risico om een persoonlijkheidsproblematiek te ontwikkelen. Omgekeerd geldt het ook: als je een warm nest hebt gehad, is dat een beschermende factor.
Ten tweede zijn er biologische factoren: zo kunnen impulsiviteit en agressiviteit deels te maken hebben met hersenstoornissen.
En als laatste is er nog de sociale factor: wie vereenzaamd is en weinig sociale contacten heeft, loopt ook meer risico.”

Nelly De Keye bespreekt in haar coachingsessies vooral de ontwikkelingsproblematiek. “Als een kind niet genoeg liefde of aandacht krijgt, gaat het zich een imago aanmeten om toch die liefde te kunnen krijgen. Zodra het kind geen onderscheid meer maakt tussen de echte persoonlijkheid en het imago, en zich afsluit voor eigen gevoelens, loopt het fout. Doordat de eigen gevoelens niet meer gevoeld worden, kan de persoon met narcisme ook niet meeleven met de gevoelens van anderen.”

Zijn er bepaalde mensen die vatbaarder zijn voor partners met een narcistische persoonlijkheid?

Nelly De Keye ontdekte in haar praktijk een link tussen narcisme en hoogsensitiviteit. “Het zijn tegenpolen. Hoogsensitieve mensen voelen snel aan wat een ander nodig heeft, hebben veel empathie en voelen zich goed als ze anderen kunnen helpen. Ze hebben ook moeite met grenzen stellen. Ze willen per se anderen ter wille zijn en gaan dan te ver. De narcist is de andere kant van dat spectrum: hij gaat automatisch over de grenzen heen. Maar net doordat dit tegenpolen zijn, trekken ze elkaar steeds aan.”

Gezondheid

Narcisme: wat is het verschil tussen een narcist en een egoïst?

Komt narcisme meer voor bij mannen dan bij vrouwen?

Professor Filip Bouckaert: “De narcistische persoonlijkheidsstoornis komt zowel voor bij mannen als bij vrouwen. Maar uit Amerikaans onderzoek van 2015 blijkt dat het inderdaad matig meer voorkomt bij mannen. Uit het onderzoek blijkt dat vooral mannen hoger scoorden op zaken als leiderschap en autoriteit.”

Een relatie met een narcist: hoe is dat?

“Met sommige narcisten kun je perfect een relatie hebben, zolang je weet wat narcisme is en waar het gedrag vandaan komt”

Wie informatie op internet zoekt over narcisme, vindt veel websites die aanraden om onmiddellijk te vertrekken als je een relatie hebt met een narcist. Narcismecoach Nelly De Keye nuanceert. “Ten eerste zijn er verschillende gradaties van narcisme. Met sommige narcisten kun je wel perfect een relatie aangaan, zolang je weet wat narcisme is en waar zijn of haar gedrag vandaan komt. Er zijn ook een aantal redenen om in een relatie met een narcist te blijven, of dat nu de kinderen zijn of omdat je de andere persoon graag ziet.”

Moeilijk samenleven met een narcist

De Keye onderscheidt drie kenmerken die het extreem moeilijk maken om ermee samen te leven.

Als er een gebrek is aan empathie. “Dan valt er eigenlijk niet mee samen te leven. Het kan ook zijn dat je pas na vele jaren doorhebt dat je partner geen echte empathie voelt, want narcisten zijn erg goeie acteurs en kunnen goed doen alsof.”
De onmogelijkheid tot echte liefde. “Erge narcisten hunkeren constant naar bevestiging en liefde maar kunnen het zelf niet geven. Ze doen alsof ze liefde geven, maar na een tijdje merk je dat de relatie eigenlijk éénrichtingsverkeer is. Ik zeg altijd dat ze een emotioneel gat in hun hart hebben dat nooit gevuld zal raken, de manier waarop ze met anderen omgaan dient om het te vullen.”
Als anderen schade ondervinden. “Dat is heel persoonlijk. Je kunt geraakt worden doordat je met iemand samenwoont waarmee je geen echte band kunt opbouwen, je kunt fysiek schade ondervinden als je partner geweld gebruikt of je kunt sociaal schade ondervinden doordat je geïsoleerd wordt. Dat isoleren is heel typisch aan een narcistische partner. De narcist wil niet dat je een uitgebreid sociaal leven hebt, omdat die het gevoel heeft dat je hem of haar de aandacht ontzegt die je aan vrienden of familie geeft. Ook typisch is dat wanneer ze afgewezen worden, ze de andere imagoschade toebrengen. Ze willen vermijden dat de andere geloofd wordt en hen als narcist ontmaskert.”

Zo ga je om met een narcistische relatie?

Waarom blijven mensen zo lang bij een narcistische partner?

Vaak zetten mensen pas na een lange periode de stap te breken met een narcist. Nelly De Keye: “Vergelijk een relatie met een narcistische partner met een verslaving. Af en toe krijg je genegenheid en liefde, net genoeg om je er gewoon aan te maken. Daarna gedragen ze zich koel en kleineren ze je. Je hunkert naar wat je hebt gehad en wordt afhankelijk.”

Wat doe je met een relatie die je niet wilt of kunt verbreken?

Iemand met narcisme zal nooit veranderen. Daarom helpt Nelly De Keye anderen omgaan met narcisme. Een paar tips:

Krijg inzicht. “Als je beseft waarom de narcistische persoon doet wat hij of zij doet, kun je er beter mee omgaan. Als je inziet dat je moeder jou kleineert om zichzelf groter te voelen, verliezen de opmerkingen hun kracht.”
Werk aan je eigenwaarde. “Een narcistisch persoon breekt alles af wat je ooit was. Je moet weer in jezelf leren geloven, weten waarvoor je staat en je eigen waarden opnieuw ontdekken.”
Stel gezonde grenzen. “Wie samenleeft of -werkt met een narcistisch persoon laat zich vaak volledig ‘opslokken’ door zijn of haar wereld. Je moet voor jezelf de juiste grens ontdekken en die bewaken.”
Leer keuzes maken. “Wil je blijven? Blijf dan, maar besef wat er speelt en leer hoe je ermee moet omgaan. Wil je weg? Onderneem dan ook die stappen en blijf niet hangen in een situatie die je ongelukkig maakt.”
Sta positief in het leven. “Je hoeft niet te ontkennen dat het leven soms rot en zwaar kan zijn, maar je kunt wel leren er positiever mee om te gaan.”

Experte Rika Ponnet geeft relatieadvies: “Ik heb mezelf weggecijferd en krijg daarvoor zo weinig in de plaats”

Zal de narcist ooit inzien dat hij of zij narcist is?

Nelly De Keye: “Nee, en dat maakt het net zo moeilijk om er los van te komen. Omdat je bijvoorbeeld na het verbreken van een relatie nood hebt aan die erkenning, omdat je wilt dat ze uitspreken dat ze begrijpen wat je gevoeld hebt, maar net omdat de andere een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft, zal dat niet gebeuren. Omdat ze het niet voelen.”

Kan een narcist een goede ouder zijn, maar een slechte partner?

Nelly De Keye: “Een narcist kan verschillende rollen spelen. In een gezin kan een moeder zich bijvoorbeeld heel narcistisch gedragen tegenover haar man en die bedriegen en kleineren. Tegenover één kind kan ze poeslief zijn, tegen een ander kind haatdragend en een derde kind kan ze volledig negeren. Daarom heb je als partner van een narcistische moeder of vader een belangrijke rol: je moet zowel je eigen grenzen bewaken als die van je kinderen. En ook heel belangrijk: je moet je kinderen onvoorwaardelijke liefde geven, ook als ze het gedrag van de narcistische partner overnemen. Omdat je kinderen moeten voelen dat liefde geen reactie is op gedrag, maar er gewoon altijd is.”

Alles wat je moet weten over narcisme

Deze lezeressen delen hún ervaringen…

Lies: “Op momenten dat het goed gaat tussen ons draagt hij me op handen en is hij zorgzaam. Daarom hou ik zoveel van hem. Maar als we ruzie hebben, kan hij me dagen negeren en enkel het hoogstnoodzakelijke tegen me zeggen. Of me met kwetsende en kleinerende opmerkingen waardeloos doen voelen. Uiteindelijk ben ik toch degene die sorry zegt, omdat ik niet wil dat mijn dochters zien hoe ik behandeld word.”

Liesbeth: “In ons huwelijk heb ik hem misschien maar vijf keer sorry horen zeggen, want hij vindt van zichzelf dat hij nooit iets doet waarvoor hij zich moet verontschuldigen.”

Joke: “Toen mijn zoon op internaat aangaf dat hij niet meer naar huis wilde komen, is er bij mij de klik gekomen. Ik had mezelf leeggegeven, maar dat ik mijn zoon zou verliezen, was de druppel. Ik vertrok na een relatie van 30 jaar. Eindelijk moest ik een antwoord geven op de belangrijkste vraag: wat wil ik? Ik schreef op een groot papier ‘Het wordt tijd dat je voor jezelf gaat kiezen‘ en ik las die woorden elke dag. Loskomen van mijn narcistische partner was heel moeilijk. Nog altijd is er een klein stukje dat onderdanig is aan hem, dat medelijden heeft met hem. Maar ik weet dat vertrekken de juiste beslissing was.”

Evelien: “Ik ben 45 jaar en besef pas nu dat mijn vader een narcist is. Of toch erg narcistische trekken heeft. Geen goed woord heeft hij over voor de mensen die zo hun best doen voor hem, elk verhaal draait om hem. Sinds hij gepensioneerd is, gaat het van kwaad naar erger. Op z’n job werd hij bewonderd en nu is hij die bewondering kwijt. We kunnen niets goeds meer doen en hij wentelt zich in een slachtofferrol. Ik vind het vreselijk voor mijn moeder, die elke dag de ziel uit haar lijf loopt om hem ter wille te zijn. Maar niets is ooit genoeg.”

An: “Nog nooit heeft mijn moeder gevraagd naar hoe het met mij gaat. Niet toen ik afstudeerde, niet toen ik een kind kreeg, niet toen ik scheidde. Altijd is het háár overwinning – die intelligentie had ik van haar – of háár verdriet – het was toch zo’n toffe schoonzoon. En ik, ik blijf maar hunkeren naar erkenning en een woord van begrip.”

Katrien: “Naar de buitenwereld toe was mijn man de grappigste, meest sociale, vrijgevigste en meest behulpzame man. Tot we alleen waren. Naar onze dochter keek hij nooit om, hij was extreem jaloers, vernederde me en zette me financieel in de kou. Toen ik ook nog eens ontdekte dat hij me bedroog, was de maat vol. Ik heb een punt achter onze relatie gezet van 12 jaar. En weet je wat? Ik heb het zo lang proberen vol te houden voor mijn dochter. Toen ik zei dat ik zou weggaan van haar vader, juichte ze van geluk.”

Tekst: Lisa Gabriëls