Euthanasie: 20 vragen aan prof. dr. Wim Distelmans

Al 17 jaar heeft België een euthanasiewet, maar toch zijn er nog heel wat misverstanden en vragen over euthanasie. Wat is het? Wanneer kan het? En wat met kinderen en euthanasie? Professor dr. Wim Distelmans legt uit.

1 Wat is euthanasie?

“Euthanasie komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘goede dood’. Sinds 2002 heeft België een wet euthanasie, die het definieert als ‘de opzettelijke beëindiging van het leven door een arts, op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt’. Om euthanasie te krijgen, moet je aan een aantal voorwaarden voldoen.”

2 Wanneer kun je euthanasie krijgen?

“Er zijn 4 grondvoorwaarden: je moet…

• wilsbekwaam zijn.
• het zelf, vrijwillig en schriftelijk vragen, én je vraag herhalen.
• lijden aan een ernstige, ongeneeslijke aandoening veroorzaakt door ziekte of ongeval.
• ondraaglijk lijden als gevolg van die aandoening of ongeval. Wat ondraaglijk lijden is, bepaalt de patiënt zelf, maar hij of zij moet zijn of haar arts er wel van kunnen overtuigen.”

3 Euthanasie aanvragen, hoe doe je dat?

“Je kunt mondeling om euthanasie vragen, maar de arts zal je vragen om het op papier te bevestigen, dat kan desnoods op een bierkaartje. Je vermeldt minimum het volgende: ‘Ik, voornaam + naam, wil euthanasie’ + handtekening en datum.

Dat heet een ‘schriftelijk verzoek’. Als je terminaal ziek bent, bijvoorbeeld als je een uitgezaaide kanker hebt waaraan je binnen afzienbare tijd zult overlijden, dan moet je behandelende (huis)arts het advies vragen van een tweede arts. Als je aan een niet-terminale ongeneeslijke ziekte lijdt, zoals een psychiatrische aandoening, multiple sclerose of polypathologie, is ook het advies van een derde arts nodig.”

“Je kunt mondeling om euthanasie vragen, maar de arts zal je vragen om het op papier te bevestigen. Dat kan desnoods op een bierkaartje.”

4 Hoe weet ik of mijn arts bereid is euthanasie uit te voeren?

“Vraag het hem of haar gewoon, en dring aan als je een vaag antwoord krijgt. Veel artsen zijn niet tegen euthanasie, maar willen ze niet zelf uitvoeren. Als je denkt zelf (ooit) euthanasie te willen, dan heb je nog de tijd om van arts te veranderen, of een bijkomende arts aan te spreken.”

5 Wat als ik niet meer kan praten of schrijven?

“Bij afasie of verlamming, bijvoorbeeld, kun je je wens vaak nog duidelijk maken op een andere manier. Door op de vraag of je euthanasie wilt één of twee keer met je ogen te knipperen, bijvoorbeeld, kan de arts achterhalen of je euthanasie wilt of niet. Ook in dat geval moet je natuurlijk nog wilsbekwaam zijn.”

6 Zit er veel tijd tussen de vraag naar euthanasie en de uitvoering ervan?

“Dat hangt af van geval tot geval. Bij terminale patiënten die plots snel achteruitgaan, kan het in uitzonderlijke gevallen de dag zelf nog, maar meestal gaat het, bij terminale patiënten, over een paar dagen.

Als je niet-terminaal ziek bent en euthanasie wenst, moet er minstens één maand zitten tussen de datum van het schriftelijke verzoek en de uitvoering ervan. Maar in de praktijk gaat het dan vaak over verschillende maanden. De meeste mensen vinden gemoedsrust eens de euthanasie-aanvraag geregeld is, maar wachten zo lang mogelijk, tot het echt niet meer gaat.”

“Bijna de helft van de patiënten die voor euthanasie kiezen, laten dat thuis doen. Ze kiezen zelf het moment, wie erbij zal zijn en hoe het afscheid zal verlopen.”

7 Hoe gaat euthanasie in zijn werk?

“Alleen een arts kan euthanasie uitvoeren. In de praktijk is dat de arts bij wie de patiënt om euthanasie gevraagd heeft. Bijna de helft van de patiënten die voor euthanasie kiest, laat dat thuis doen. Ze kiezen zelf het moment, wie erbij zal zijn en hoe het afscheid zal verlopen.

De euthanasie zelf verloopt pijnloos en snel. De arts spuit via een infuus een middel in de ader, waardoor de patiënt rustig, binnen de paar seconden, in een coma gaat, en binnen de vijf minuten overlijdt. In 1% van de gevallen kiest de patiënt ervoor om het middel zelf in te nemen. De arts is ook dan medisch verantwoordelijk en blijft aanwezig tot de patiënt overleden is.”

8 Wat als ik aan dementie lijd?

“Dan moet je euthanasie vragen én krijgen vóór je wilsonbekwaam verklaard wordt. Als je aan dementie lijdt en euthanasie wenst, ga je dus best geregeld langs bij je arts en vraag je hem of haar je te verwittigen zodra ‘het moment daar is’. Wie té lang wacht, kan geen euthanasie meer krijgen. Naast het eventuele verzoek tot euthanasie kun je ook een negatieve wilsverklaring opmaken, waarin je bepaalt welke behandelingen je niét meer wenst te ondergaan.”

9 Kunnen kinderen euthanasie krijgen?

“Sinds de uitbreiding van de wet euthanasie in 2014 geldt ze ook voor minderjarigen. Naast de vier grondvoorwaarden – baby’s kunnen dus nooit euthanasie krijgen omdat ze er zelf niet om kunnen vragen – zijn er wel wat extra vereisten. Er is geen leeftijdsgrens bepaald, maar een psycholoog of jeugdpsychiater moet bevestigen dat het kind oordeelsbekwaam is, en beide ouders moeten hun toestemming geven.”

10 Kun je ook euthanasie krijgen als je psychisch ziek bent?

“In de wet van 2002 staat duidelijk ‘door ziekte’, het kan dus ook om een psychiatrische aandoening gaan. De patiënt moet zoals steeds wilsbekwaam zijn, en de aandoening moet ongeneeslijk zijn, wat niet altijd duidelijk is. Voor euthanasie bij een psychiatrische aandoening is sowieso het advies van drie artsen vereist, waarvan één een psychiater moet zijn. Als die oordeelt dat iemand door zijn of haar ziekte niet wilsbekwaam is, dan kan de euthanasie niet plaatsvinden.”

“Als je dement bent, dan moet je euthanasie vragen én krijgen vóór je wilsonbekwaam verklaard wordt.”

11 Is een wilsverklaring euthanasie hetzelfde als het schriftelijk verzoek?

“Dat zijn twee verschillende dingen:

• De wilsverklaring inzake euthanasie is een formeel standaardformulier waarbij ook twee ‘getuigen’ moeten tekenen. Je bewaart het thuis en indien gewenst een kopie bij een vertrouwenspersoon en/of huisarts, maar je kunt het best ook laten registreren bij de gemeente. Let op: deze verklaring bepaalt énkel dat je euthanasie wilt, mocht je in een onomkeerbare coma terecht komen. Op dit moment moet je deze wilsverklaring om de vijf jaar vernieuwen, maar er is een wetswijziging op til om die verplichte hernieuwing af te schaffen. Als je later van gedacht verandert, kun je ze weer intrekken.
• Het schriftelijk verzoek tot euthanasie daarentegen stel je pas op op het moment dat je effectief euthanasie wenst. Het ene vervangt het andere dus zeker niet.”

12 Wat met mensen die ondraaglijk lijden, maar niet wilsbekwaam zijn?

“Mensen die nooit wilsbekwaam geweest zijn, bijvoorbeeld omdat ze met een mentale handicap geboren werden, kunnen geen euthanasie krijgen, ook niet als ze ondraaglijk lijden, omdat ze het niet kunnen verwoorden. Zij kunnen natuurlijk wel geholpen worden met pijnbestrijding, en bij het levenseinde met palliatieve zorg of sedatie.

Ook als je onverwacht wilsonbekwaam wordt, na een beroerte bijvoorbeeld, kun je geen euthanasie krijgen, behalve als je in een onomkeerbare coma belandt en een wilsbeschikking euthanasie hebt opgemaakt.”

13 Kan je familie voor jou euthanasie vragen?

“In geen geval. De patiënt moet het zelf vragen. Het is dus niet mogelijk om ‘je hond te euthanaseren’, zoals mensen weleens zeggen, want het woord ‘euthanasie’ impliceert een eigen keuze.”

“Artsen mogen weigeren om euthanasie uit te voeren, bijvoorbeeld omdat dat niet met hun geweten strookt. Ziekenhuizen en woonzorgcentra mogen dat niet.”

14 Kan de familie euthanasie weigeren?

“Een patiënt die euthanasie wenst, heeft – behalve een minderjarige – geen toestemming nodig van familie. De familie hoeft ook niet op de hoogte gebracht te worden van de medische situatie of euthanasiewens.”

15 Wat is een negatieve wilsverklaring?

“Hierin kun je bepalen welke behandelingen je niet meer wenst te ondergaan, mocht je wilsonbekwaam worden. Die verklaring geldt in alle situaties van wilsonbekwaamheid, dus niet alleen bij coma, maar ook bij dementie, bijvoorbeeld. Je kunt bijvoorbeeld laten registreren dat je geen kunstmatige voeding wenst als je diep dement bent en niet meer in staat bent om zelf te eten en te drinken.

Omdat de gevolgen van wat je noteert niet makkelijk in te schatten zijn als je nog relatief gezond bent, laat je je bij het invullen van de negatieve wilsverklaring best adviseren door een zorgverlener. Dat kan bijvoorbeeld je huisarts zijn of een LEIF-consulent, speciaal opgeleid om mensen te begeleiden bij hun levenseinde (je vindt ze via leif.be). Vaak is er een aanleiding om zo’n wilsverklaring op te stellen. Iemand die al jaren naar de nierdialyse gaat en daarbij ook de diagnose van alzheimer krijgt, kan bijvoorbeeld in zijn wilsverklaring schrijven dat hij geen dialyse meer wil zodra hij of zij dement geworden is.”

16 Wat als ik moe en oud ben, en zo niet meer verder wil?

“Ook wie aan ‘polypathologie’, een verzameling van verschillende ongeneeslijke kwalen lijdt, kan euthanasie aanvragen. Dat kan bijvoorbeeld:

• als je oud bent én niet meer goed ziet én incontinent bent én reuma hebt
• of niet meer uit je bed kunt, hulp nodig hebt bij eten en drinken,…
• Kortom: zo’n ondraaglijk lijden dat je geen oplossing meer ziet.

Zoals bij alle niet-terminale aandoeningen heb je het advies van drie artsen nodig, maar enkel bij polypathologie (meerdere chronische aandoeningen, zowel psychisch als lichamelijk) mogen dat drie huisartsen zijn.

In 2018 kregen 385 mensen met polypathologie euthanasie. Het is na kanker de meest voorkomende reden voor een verzoek tot euthanasie.”

17 Kan een ziekenhuis, arts of woonzorgcentrum euthanasie weigeren?

“Artsen mogen weigeren om euthanasie uit te voeren, bijvoorbeeld omdat dat niet met hun geweten strookt. Ziekenhuizen en woonzorgcentra mogen dat niet. Er is volgens de wet ook geen toelating nodig van de ethische commissie van een ziekenhuis.”

18 Wat is het verschil tussen euthanasie en palliatieve sedatie?

“Bij palliatieve sedatie zal de arts tijdens de laatste levensfase hoge dosissen verdovende middelen toedienen om het lijden van de patiënt te verlichten. Het is dus geen actieve levensbeëindiging en kan ook zonder het verzoek of de toestemming van de patiënt.”

19 Is euthanasie een natuurlijke dood?

“Ja. Dat kan van belang zijn mocht je bijvoorbeeld een levensverzekering afgesloten hebben.”

20 Hoe weet ik dat er niet ten onrechte euthanasie wordt uitgevoerd?

“Een arts die een euthanasievraag krijgt, moet het advies vragen van een tweede arts, en in niet-terminale gevallen ook van een derde, die ofwel een specialist is van de niet-terminale aandoening (bij kanker een oncoloog, bijvoorbeeld, bij polypathologie een geriater of huisarts), ofwel een psychiater. Een tweede of derde arts kan erop wijzen dat niet aan alle grondvoorwaarden is voldaan. In dat geval zal de euthanasie wellicht niet doorgaan.

Hij of zij kan ook nog een extra behandeling, pijnbestrijding of palliatieve zorg voorstellen, maar als de patiënt dat niet meer ziet zitten, hoeft hij daar niet op in te gaan. De wet heeft zo een autocontrole van de artsen ingebouwd.

Een uitgevoerde euthanasie moet ook gemeld worden aan de Federale Commissie Euthanasie, die kan doorverwijzen naar het parket als niet aan de voorwaarden werd voldaan. Daarnaast kan iedereen ook klacht neerleggen bij het parket, of kan het parket zelf het initiatief nemen om een bepaalde euthanasie te onderzoeken.”

Wat is een LEIFkaart en LEIFplan?

Het LEIFplan is een brochure waarin je voorbeelden vindt van de mogelijke wilsverklaringen – bijvoorbeeld negatieve wilsverklaring, wilsverklaring inzake euthanasie, maar ook orgaandonatie – stap voor stap uitgelegd. Ze werden nagelezen door de juristen van de FOD Volksgezondheid. Je kunt het gratis ophalen bij de apotheek.

De LEIFkaart is een plastic kaartje dat, naast je naam en rijksregisternummer, vermeldt welke wilsverklaringen je opgesteld hebt en bij wie daar een exemplaar van te vinden is. Mocht je bijvoorbeeld na een ongeluk of beroerte in een onomkeerbare coma belanden, dan kunnen de hulpverleners die persoon vragen je wilsverklaringen naar het ziekenhuis te brengen, zodat ze je wens kunnen respecteren. De LEIFkaart kun je aanvragen via leif.be of het LEIFplan.

Tekst: Herte De Cleyn, met dank aan prof dr. Wim Distelmans en de FOD Volksgezondheid

LEES OOK ZEKER DEZE ARTIKELS:

• Ontroerende video: columnist Marcel en vader Ton, één jaar na de euthanasie van broer en zoon Mark
• Marieke ‘Wielemie’ Vervoort (40) in intieme kring overleden
• Mijn verhaal: beste vriendinnen Susanne en Carine hadden samen kanker

Volg ons op Facebook, Instagram, Pinterest en schrijf je in op onze nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van alle nieuwtjes!